ANALİZ YAZILARI
Haşmet Gökırmak
Bir ülkenin ödemeler dengesi, uluslararası ekonomide belirli bir zaman diliminde ülkeye akan tüm para ile dünyanın geri kalanına para çıkışı arasındaki fark olarak tanımlanmaktadır. 2021 yılında küresel olarak yaşanan ödemeler dengesindeki iyileşmenin Covid-19 salgının etkisinin azalmasıyla birlikte 2022 yılında da devam etmesi beklenmekteydi. 24 Şubat 2022 tarihinde Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ve sonrasında ortaya çıkan enerji krizi (enerji fiyatlarındaki artış) ve bunun ulaştırma maliyetlerine de etkisi nedeniyle ödemeler dengesindeki açık son 20 yılda oluşan değerlerden çok daha yüksek seviyelere ulaşmıştır. 2021 yılı itibariyle 46 milyar ABD doları olan Türkiye dış ticaret açığı 2022 yılı itibariyle 110,2 milyar ABD dolarına yükselmiştir. Tablo 1’de ihracat, ithalat ve dış ticaret dengesine yönelik istatistikler sunulmuştur. Türkiye’nin dış ticaret hacmi önemli ölçüde artarak 618,6 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Ticaret açığının 2022 yılda ulaştığı seviye önceki yıllardan ayrışmaktadır.
20 Aralık 2021’de döviz kuruna yapılan müdahale ve sonrasında alınan tedbirlerle Türk lirasında yaşanan hızlı değer kaybı dengelenmiştir. Bu tedbirlere rağmen 2022 yılı içinde ihracat yüzde 12,8 artarken ithalat yüzde 34,3 artmıştır. Türkiye’de 2022 yılında yaşanan yüksek enflasyon ihraç mallarının işçilik, hammadde vb. üretim maliyetlerini arttırmıştır. Döviz kurlarının yüksek olması yurtdışından alınan hammadde ve ara ürün fiyatlarının yükselmesine ve üretim maliyetlerinin artmasına katkıda bulunmuştur. Yükselen ürün maliyetleri Türkiye’de üretilen ürünlere olan talebin daha hızlı artmasına engel teşkil etmiştir. İthalattaki artışta ise Covid-19 döneminde yaşanan tedarik zinciri aksaklıkları, Türk lirasının değer kaybedeceği endişeleri, dünyanın birçok ülkesinde enerji fiyatlarındaki artışa bağlı fiyat seviyelerindeki artış (yüksek enflasyon) nedeniyle daha önceki yıllardan daha fazla stok tutma eğiliminin önemli rol oynadığı düşünülmektedir. Sonuç olarak ihracatın ithalatı karşılama oranı bir önceki yıla göre önemli ölçüde azalarak yüzde 69,7 seviyesine düşmüştür.
T.C. Merkez bankası verilerine göre Ocak-Ekim 2022 dönemi cari işlemler açığı 38.176 milyon ABD doları olurken, aynı dönemde altın ve enerji hariç cari işlemler hesabı 43.041 milyon ABD doları fazla vermiştir. 2022 yılında yaklaşık 21 milyar ABD dolarına ulaşarak cari işlemler hesabında önemli bir düşüşe neden olmasıdır. Net hata ve noksan ölçüm hataları veya zaman uyumsuzlukları, beyan yanlışlıkları, kayıt dışı finansman girişlerin artması veya turizm sektöründe uygulanan anketlerdeki ölçüm hatalarından kaynaklanmaktadır.
Ülke ekonomisinde yaşanan gelişmeler nedeniyle 2022 yılı içinde kredi risk primi (kredi temerrüt takası [Credit Default Swap ‘CDS’]) değerlerinde büyük dalgalanmalar yaşanmıştır. Ülkelerin kredi borçlanma maliyetlerini artıran risk primi olarak tanımlanan kredi temerrüt takası değeri hesaplanırken ülkenin GSYH büyüme oranı, cari denge-GSYH oranı, ihracat-GSYH oranı, ithalat-GSYH oranı, ihracatının büyüme hızı, faiz oranları, risksiz faiz oranı, borç-GSYH, borç-ihracat, rezervler-borç, rezervler-ithalat, rezervler-GSYH oranları, reel döviz kuru, dış borç, hükümet gelirleri, hane halkı borcu, GSYH, kişi başı risk iştahı, enflasyon oranı, işsizlik oranı, siyasi istikrar, temerrüt geçmişi, hisse senedi piyasasındaki dalgalanma gibi çok karmaşık veriler ve değişkenler baz alınmaktadır. 2022 yılında Türkiye’nin temerrüt takası değeri yılın ilk ayına göre 46,94 puan kadar azalmıştır. 2022 yılı yüzdesel değişim ise yüzde -9,25 kadar olmuştur. Türkiye CDS primi 2022 yılında 15 Aralık 2022 tarihinde 487,15 puan ile en düşük, 16 Temmuz 2022 tarihinde 908,4 puan ile en yüksek değerde gerçekleşmiştir.
En çok ihracat yapılan ilk beş ülke Almanya, ABD, Irak, Birleşik Krallık ve İtalya’dır. Almanya son otuz yıldaki konumunu koruyarak bu yıl da Türkiye’nin en fazla ihracat yaptığı ülke olmuştur. Birim ihracat değeri yüzde 14,7 artışla 1,44 dolara yükselmiştir. Türkiye’den yurtdışına en fazla satışı yapılan ürün grupları otomotiv ürünleri, yedek parça, hazır giyim ürünleri, tekstil ürünleri, beyaz eşya, hazır gıda, konserve ürünler, balık, fındık ve çaydır. Yurtdışından en fazla satın alınan ürün grupları mineral yakıtlar, demir ve çelik ürünleri, kazanlar, makinalar, plastikler, plastik mamulleri, elektrikli makine ve cihazlardır. Tablo 4, en fazla ithalatı yapılan ürün gruplarını göstermektedir.
Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden sonra artan ham petrol fiyatları nedeniyle Türkiye’nin mineral yakıt ithalatı 2021 yılı rakamlarına göre 2022 yılının ilk on bir ayında yüzde 74 artarak 88.3 milyar dolara ulaştı.
TÜİK verilerine göre yüzde 85’inden fazlasını altının oluşturduğu değerli metaller ithalatı 2022 yılının ilk on bir ayı itibariyle 20,4 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. 2022 yılı içinde altın ithal miktarının 2021 yılına oranla önemli miktarda artarak 264.840 kilograma ulaştığını görülmektedir.
Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları (DYSY) 2021 yılında toplam 7,1 milyardan Ekim 2022 sonu itibarı ile 5,2 milyar ABD dolarına düşmüştür. 2002 yılından itibaren Hollanda’da yaşayan vatandaşlar ve şirketler Türkiye’de açık ara ile en fazla DYSY gerçekleştirmişlerdir. 2022 yılı itibariyle en yüksek sermaye yatırımı İspanya’dan gelmiştir.
Ham petrol fiyatları Rusya’nın Ukrayna’yı işgali nedeniyle birlikte büyük artışlar göstermiştir. Türkiye net enerji ithalatçısı olduğundan petrol ve petrol fiyatlarına bağlı olan doğal gaz fiyatlarındaki artışlar dış ticaret dengesine olumsuz olarak etki yapmıştır.
Değerlendirme ve Sonuç
2022 yılı hem dünya hem de Türkiye ekonomisi içi oldukça zor bir yıl olmuştur. Artan enerji fiyatları nedeniyle birçok ülkede enflasyon yükselmiş ve ekonomik büyümede yavaşlamalar kaydedilmiştir. 2022 yılı, Türkiye için de yüksek enflasyon ve yüksek cari hesap açığının yaşandığı bir yıl olmuştur. Son yıllarda, Türk lirasında yaşanan değer düşüşleri, ihracat değerlerini yükseltse de diğer para birimlerin değerlerinde ve emtia fiyatlarındaki artış ithalat değerlerini arttırarak ticaret açığının artmasına neden olmuştur.
İhracatın, ithalatı karşılama oranı bir önceki yıla göre önemli ölçüde azalarak yüzde 69,7 seviyesine düşmüştür. Ödemeler dengesindeki açık ise son 20 yılda oluşan değerlerden çok daha yüksek seviyelere ulaşmıştır. 2021 yılı itibariyle 46 milyar ABD doları olan Türkiye dış ticaret açığı 2022 yılı itibariyle 110,2 milyar ABD dolarına yükselmiştir. 2021 yılında toplam 7,1 milyar ABD doları olan Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarında düşüşler yaşanarak Ekim 2022 sonu itibarı ile 5,2 milyar ABD dolarına düşmüştür.
2021 yılı sonunda alınan tedbirlerle Türk lirasında yaşanan hızlı değer kaybı dengelenmiştir. Fakat döviz kurlarının yüksek olması yurtdışından alınan hammadde ve ara ürün fiyatlarının yükselmesine ve üretim maliyetlerinin artmasına neden olmuştur. Artan petrol, hammadde ve ara ürün fiyatları nedeniyle 2022 yılı içinde ithalat yüzde 34,3 artarken ihracat, Türk lirasındaki değer düşüşüne rağmen yalnızca yüzde 12,8 artmıştır. 2022 yılında yakıt ve diğer ihraç mallarındaki fiyatlarında ve işçi ücretlerindeki artışlar nedeniyle tüketici fiyat endeksi yüzde 64,27 düzeyinde gerçekleşmiştir. Ülke ekonomisinde yaşanan olumsuz gelişmeler nedeniyle 2022 yılı içinde kredi risk primi değerlerinde büyük dalgalanmalar yaşanmıştır. Kredi risk primi artışı nedeniyle ülkenin dış borç maliyetlerinde artışlar yaşanacaktır.
