ANALİZ YAZILARI
Talha Erdoğmuş
Sakarya Üniversitesi
İdare mahkemeleri, kamu hizmetini sağlamak üzere gerçekleştirilen idari işlem, eylem veya sözleşmelerden doğan uyuşmazlıkların çözümünde genel görevli mahkemelerdir. Türkiye genelinde bugün itibariyle 56 ilde[1] idare mahkemesi bulunmaktadır.[2] Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak baktığı davalar ve vergi uyuşmazlıkları dışında kalan tüm idari uyuşmazlıklar öncelikle idare mahkemelerine taşınmaktadır. Bu sebeple, idare mahkemelerinin uyuşmazlık çözme kapasitesi idari yargının iş yükünü doğru tespit edebilmek için temel bir göstergedir.
2020 yılında toplam 361.718 dava idare mahkemelerinin önüne gelmiştir. İl bazında ise toplam dava sayısının yaklaşık %64’ü; Ankara (%38,43), İstanbul (%11,90), Van (%4,96), İzmir (%4,53), Antalya (%2,32), Erzurum (%1,97) arasında dağılmaktadır. 2020 yılında Türkiye genelinde görülen 361.718 idari davanın ancak 219.329’u (%60,72) karara bağlanmıştır (Adalet İstatistikleri, 2020).[3] Karara bağlanan dosya sayısının toplam dosya sayısından daha az olması, süregelen iş yükü ve yığılma sorununun gelecek yıllarda da devam edeceğine işaret etmektedir.
İdare mahkemelerinin iş yüküne daha geniş bir açıdan bakıldığında, 2013-2020 yılları arasındaki veriler net bir tablo ortaya koymaktadır. Belirtilen zaman diliminde, yıl içinde açılan dosya sayısı ile idare mahkemelerinin toplam dosya sayısının paralel şekilde seyrettiği görülmektedir. 2020 yılının iş yüküne dair yukarıda paylaşılan veri de dikkate alındığında, yıllık bazda yaşanan birikmenin uzun vadede bir yığılma sorununa dönüştüğü tespiti yapılabilir. Çözüm için idare mahkemelerinin yıllık bazda uyuşmazlık çözme kapasitesi artırılmalıdır.
Dosya sayılarına ilişkin 2014-2020 yılları arasındaki döneme ait grafiklerin her ikisinde de 2016 yılında yaşanan ani yükseliş dikkatinizi çekmiş olmalıdır. Yükselişin sebebi, 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsü sonrasında ilan edilen OHAL sırasında KHK ile görevden çıkarılan kamu görevlilerinin başvurularıdır. OHAL İşlemleri İnceleme Komisyonu’nun henüz göreve başlamadığı bu dönemde,[4] idare mahkemelerine yoğun bir başvuruda bulunulmuştur.[5]
İdare mahkemelerinde ortalama dosya görülme süresi grafiğindeki 2013-2015 yılları arasındaki istikrarlı seyir ise, 2016 ve 2017 yıllarında görece bir iyileşmeye dönüşmüştür. Fakat 2018 yılı itibariyle süreler tekrar uzamaya, 2019 itibariyle ise önceki yılların ortalamasının çok üstüne çıkmaya başlamıştır. Grafikteki dönüşümün 20.07.2016 tarihi itibariyle bölge idare mahkemelerinin istinaf merci olarak göreve başlaması ve tecrübeli hakimlerin bölge idare mahkemelerinde görevlendirilmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Zira 2016 yılındaki toplam dosya sayısı 384.587 iken, 2019 yılındaki toplam dosya sayısı 373.146’dır. 2016 yılındaki idare ve vergi mahkemelerindeki toplam hâkim sayısı 1226 (HSK İstatistikleri, 2016) iken, 2019 yılında bu sayı 1350’ye yükselmiştir (HSK İstatistikleri, 2019). Toplam dosya sayısındaki azalma ve hâkim sayısındaki artışa rağmen, 2016 yılındaki 147 günlük ortalama dosya görülme süresi, 2019 yılında yaklaşık %36 oranında uzayarak 201 güne çıkmıştır. Niceliksel olarak yaşanan iyileşmeye rağmen, geçen süre zarfında tecrübeli hakimlerini kaybeden idare mahkemelerinin uyuşmazlık çözme kapasitesinin gerilediği anlaşılmaktadır.
Resmin bütünü, idare mahkemelerinin uyuşmazlık çözme kapasitelerinin geliştirilememesi durumunda dönemsel iyileşmeler yaşansa bile artan iş yükü ve yığılma sorununun çözülemeyeceğini göstermektedir. Bu noktada, hâkim veya mahkeme sayısının artırılması gibi nicel iyileştirmeler tek başına yetmemektedir. İdare mahkemelerinin uyuşmazlık çözme kapasitesinin artışını engelleyen ve işleyişten kaynaklanan sorunlar bütünlüklü ve stratejik bir bakışla irdelenmelidir.
İdare Mahkemeleri Dosya Sayısının Görünümü (2014 – 2021)
Kaynak: Adalet Bakanlığı Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğü, Adli İstatistikler
İdare Mahkemelerinde Ortalama Görülme Süresi ve Çıkan Dosyaların Gelen Dosyalara Oranı (Gün, %, 2014-2021)
Kaynak: Adalet Bakanlığı Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğü, Adli İstatistikler
[1] 11 Haziran tarihli ve 31863 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Adalet Bakanlığı kararı ile Ağrı, Bingöl, Kars ve Kırklareli illerinde dört yeni idare mahkemesi kurulmuştur.
[2] İdare mahkemesi bulunmayan illerdeki uyuşmazlıklar ise dahil oldukları yargı bölgesinde yer alan idare mahkemelerinin görev alanına girmektedir.
[3] Karara bağlanan dava sayısı oranı, iş yükü öne çıkan iller bazında ise şu şekildedir: Ankara (%52,78), İstanbul (%65,95), Van, (%78,42), İzmir (%60,73), Antalya (%70,4), Erzurum (%57,71).
[4] Olağanüstü Hal İşlemleri İnceleme Komisyonu 23.01.2017 tarih ve 29957 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 685 sayılı KHK ile kurularak göreve başlamıştır.
[5] İdare mahkemesi OHAL KHK’ları ile tesis edilen bu işlemleri, kendi görev alanında görmedikleri için ilk inceleme aşamasında reddetmiştir. 2017 yılı itibariyle ilgililere bu işlemlere karşı öncelikle OHAL İşlemleri İnceleme Komisyonu’na ve ardından idari yargıya başvurma imkânı tanınmıştır (7075 s. Kanun m. 11).
